Zin en onzin van toetsen

Weg met die toetsen! De leerkracht is een professional en die weet dus echt wel wat de kinderen in zijn klas kunnen! Deze en vergelijkbare kreten hoor en lees ik regelmatig. Mijn eerste reactie is vaak: ‘Hoe kun je dat nou zeggen? Onafhankelijke toetsen zijn wel belangrijk. Ze leveren waardevolle informatie náást de dagdagelijkse observaties in het onderwijs!’ Maar als ik bedenk wat er áchter die uitspraken speelt, dan begrijp ik wel waar dat vandaan komt. De toetsdruk die leerlingen voelen, het enorme belang dat aan de resultaten van een enkele toets wordt gehecht, ouders die hun kind naar toetstraining sturen, kinderen die voelen dat er (te) veel of juist (te) weinig van hen verwacht wordt.

Onderwijs is méér dan taal en rekenen…

Heel terecht dat mensen duidelijk maken dat kinderen zoveel méér zijn dan de resultaten op een toets. Dat aandacht voor de totale ontwikkeling van een kind super belangrijk is om straks mee te kunnen doen in onze complexe samenleving. En dat dus het onderwijs veel meer is dan taal en rekenen. Ik zie ook dat onze toetsen gebruikt worden waarvoor ze niet bedoeld zijn: om kinderen voor te sorteren, om ze te labelen als ‘een typisch havo-kind’. En ik snap ook dat dit alles leidt tot de roep om maar te stoppen met het afnemen van toetsen. Maar ik vraag me af of dat nu wel zo verstandig is. Creëren we daarmee niet nieuwe problemen? Of beter gezegd: komen oude problemen niet versterkt terug?

Onafhankelijke meetinstrumenten belangrijk om structurele ongelijkheid tegen te gaan

Hoe belangrijk onafhankelijke toetsen zijn, naast het eigen beeld van leraren, blijkt bijvoorbeeld uit de ontwikkeling van de schooladviezen sinds 2015. In het schooljaar 2014-2015 werden de eindtoetsen pas in april afgenomen, nadat de leerlingen hun schooladvies kregen en zich moesten aanmelden in het voortgezet onderwijs. Vanaf dat moment neemt het verschil in advisering bij een gelijke eindtoetsscore toe tussen verschillende sociale milieus, in het voordeel van leerlingen met hbo/wo-opgeleide ouders. En toen in 2020 de eindtoets vanwege corona niet afgenomen werd, waren de adviezen over de hele linie lager. Weer was dit het meest nadelig voor leerlingen met ouders die geen hbo- of wo-diploma hebben. Vaak gebeurt deze wat lagere advisering overigens vanuit goede bedoelingen. Bijvoorbeeld vanuit de gedachte dat deze leerlingen minder hulp kunnen krijgen van hun ouders en het dus moeilijker krijgen in het voortgezet onderwijs.

Andere redenen waarom het belangrijk is om onafhankelijke toetsen af te nemen, is dat het onmogelijk is voor mensen om volledig objectief anderen te beoordelen. Je brengt altijd jezelf mee, je eigen beelden over bijvoorbeeld mensen die dialect spreken, een Brabants accent hebben of zich anders gedragen dan je eigen waarden en normen. Daarnaast is het ook ondoenlijk om de ontwikkeling van álle kinderen in je groep even goed in de gaten te houden. Een aantal kinderen vallen op, door bijvoorbeeld hun drukke gedrag of hun verbale kwaliteiten. Maar juist die stille kinderen, die ogenschijnlijk meehobbelen, kun je makkelijk uit het oog verliezen, en verkeerd inschatten. Een mooi voorbeeld uit de praktijk is dat van een kleuterjuf die we voorafgaand aan een onderzoek vroegen om twee leerlingen uit haar groep te selecteren. Een leerling die een taalpuzzel heel makkelijk kon maken en eentje die dat nog niet zou kunnen. Haar verbazing was groot toen bleek dat juist die laatste leerling – een stil meisje – de puzzel met twee vingers in de neus in een keer goed had. Terwijl die andere leerling – een makkelijk pratend jongetje – niet begreep wat de bedoeling was.

Gebruik toetsen als een professional

Hoe kun je nu het beste als professional de toetsen inzetten? Daarvoor zouden we kunnen kijken naar de medische praktijk, waar het heel gebruikelijk is dat professionals onafhankelijke tests en metingen (laten) uitvoeren. Als je met een klacht bij de arts komt, dan bekijkt jouw arts het gebied waar je klachten hebt, stelt vragen, en voert onderzoeken uit. Je krijgt ter plekke een diagnose of een doorverwijzing voor een bloed- of urineonderzoek. Natuurlijk kijkt de arts ook naar je dossier en zal zij/hij, als het je vaste arts is, ook beschikken over allerlei extra persoonlijke informatie. Hoe belangrijk het is dat een arts verder kijkt dan het dossier en naar hoe je eruitziet, heb ik zelf jaren geleden ervaren.

Ik was ongeveer 30 jaar en ging naar mijn arts met de vraag of hij mijn cholesterol wilde testen. Enkele neven en nichten bleken té hoge waarden te hebben en hadden ook gerelateerde klachten. De arts keek heel sceptisch naar me en zei: ‘Als ik naar jouw postuur kijk – toen nog superslank –, naar je leeftijd, bloeddruk en leefstijl, dan denk ik niet dat dit nodig is.’ Maar goed, voor de zekerheid liet hij toch mijn bloed testen. Een dag later belde hij me al op: ik had inderdaad een te hoge cholesterolwaarde, totaal niet passend bij iemand van mijn leeftijd en postuur.

De manier waarop professionals in de zorg hun tests en meetresultaten inzetten, biedt mooie aanknopingspunten voor leerkrachten als de professionals in het onderwijs:

• Wees jezelf bewust van je eigen beelden en overtuigingen.
• Neem de toetsen regelmatig en volgens de instructies af.
• Kies alleen als het niet anders kan voor een makkelijkere toets dan die van de groep.
• Probeer steeds opnieuw met een open blik te kijken naar de toetsresultaten van je leerlingen.
• Kijk juist naar de resultaten die in strijd zijn met jouw eigen beeld, en niet alleen naar de uitkomsten die je eigen beeld bevestigen.
• Ga met je collega in gesprek over, zeker over leerlingen die zich anders ontwikkelen dan je dacht: heb je iets over het hoofd gezien, is er een (andere) logische verklaring?

Gebruik de resultaten van het volgsysteem niet alleen om je eigen beeld te bevestigen, want zo voorkom je dat het volgsysteem een sorteermachine is, waarbij je leerlingen niet meer uit ‘hun hokje’ kunnen komen. Zorg bij beslissingen over je onderwijs voor een goede balans tussen jouw eigen beeld van een leerling en wat je ziet in het leerlingvolgsysteem. Dan geef jij elke leerling een eerlijke kans!